Geografsko-povijesni kontekst
Bosansko srednjovjekovlje je uveliko određeno geografskim položajem bosanske države. Srednjovjekovna Bosna je smještena između dvije kulture, dvije religije, zapravo, dva antipodna svijeta. Zahvaljujući svom položaju Bosna je imala priliku da bude pod kulturnim utjecajem istočne – pravoslavne i zapadne – katoliče sfere. U tom prožimanju kultura na tlu Bosne izrodit će se autentični kulturni identitet (posebno uočljiv u bosanskoj minijaturi, obradi metala, stećcima, pismenosti...), ali i samosvojno crkveno uređenje. Riječ je o autonomnoj Crkvi bosanskoj, koja je pronašla vlastiti put u kršćanskom svijetu nestajući ni uz rimokatoličkog papu, ali ni uz carigradskog pravoslavnog patrijarha.
Slijedi "Crkva bosanska – pravovjerna kršćanska konfesija"!
Bosansko srednjovjekovlje je uveliko određeno geografskim položajem bosanske države. Srednjovjekovna Bosna je smještena između dvije kulture, dvije religije, zapravo, dva antipodna svijeta. Zahvaljujući svom položaju Bosna je imala priliku da bude pod kulturnim utjecajem istočne – pravoslavne i zapadne – katoliče sfere. U tom prožimanju kultura na tlu Bosne izrodit će se autentični kulturni identitet (posebno uočljiv u bosanskoj minijaturi, obradi metala, stećcima, pismenosti...), ali i samosvojno crkveno uređenje. Riječ je o autonomnoj Crkvi bosanskoj, koja je pronašla vlastiti put u kršćanskom svijetu nestajući ni uz rimokatoličkog papu, ali ni uz carigradskog pravoslavnog patrijarha.
S kraja XII stoljeća otpočinju intenzivnija kulturno-politička dešavanja u Bosni. Za ovaj period vezujemo vladavinu jednog od najglasovitijih vladara bosanske države – Kulina bana (1180-1204.). Već od njegove vladavine započet će snažan proces razvoja bosanskog identiteta prepoznatljivog kroz politiku, kulturu, ali i religiju – autonomnu crkvu. Ovaj razvoj bosanskog identiteta na svim poljima u kojima se čovjek realizira bit će, između ostalog, i posljedica stalnih pritisaka susjednih država. Ovdje posebno mislimo na Ugarsku, koja će kroz cijeli srednji vijek vršiti različite vrste pritisaka ne bi li bosanski teritorij priskrbila sebi. Ti konstantni, ali s različitim intenzitetom i različitim metodima, pritisci na Bosnu proizvode kod Bosanaca snažan osjećaj otpora kojem je cilj samostalnost, autonomnost itd. Neželeći se prikloniti ni Istoku ni Zapadu u konfesionalnom, ali i političkom smislu, bosansko društvo – vladajući sloj iznalazi vlastiti konfesionalni model pravovjernog kršćanstva zbog kojeg će biti, skoro do kraja bosanske srednjovjekovne države, identifikovano sa različitim oblicima hereze. Niz najrazličitijih, ali i oprečnih, diskvalifikacija Crkve bosanske, odnosno, bosanskog društva, od strane pape, ugarskih vladara i, općenito, cjelokupnog okruženja bosanskog, najčešće je imao za cilj izazvati križarski pohod na Bosnu, a u tom slučaju ostvarile bi se teritorijalne težnje Ugarske.
U moru nebosanskih izvora, koji govore o karakteru Crkve bosanske, zapravo, ništa ne saznajemo o istoj, a što uistinu ima veze s njom. Radi se uvijek o predrasudama i kazivanjima za koja nema nikakve potvrde na prostoru Bosne, odnosno, u izvorima nastalim u srednjovjekovnoj bosanskoj državi. Iz kazanog jasno je zaključiti da o Crkvi bosanskoj nećemo moći ništa valjano saznati iz nebosanskih izvora, naprosto zato što se radi o izvorima koji dolaze od strane neprijatelja i crkve i, općenito, društva bosanskog. Za spoznavanje Crkve bosanske najvaljanije je osvrnuti se na izvore nastale na tlu Bosne i osluhnuti šta sami Bosanci kažu o sebi, odnosno, o svojoj Crkvi.
Postoji nekoliko vrlo značajnih činjenica, geografsko–prirodnog i povijesnog karaktera, koji su prethodili ili utjecali na formiranje Crkve bosanske. Bosanskohercegovačka geografija učinila je da srednjovjeokvna Bosna bude jednim dijelom izolirana od tadašnjih svjetskih tokova, odnosno, sva zbivanja oko Bosne u samoj Bosni imala su ne tako velikog odraza ili utjecaja. Ova činjenica, geografske naravi – izoliranost, posebno se odnosi na konfesionalnu situaciju u Bosni.
Naime, prije formiranja Crkve bosanske u Bosni je egzistirala katolička crkva, odnosno, Bosanska biskupija, koja je bila pod jurisdikcijom Dubrovačke nadbiskupije. Bosanska biskupija stoluje od XI stoljeća. Ova biskupija nije imala katedralu, a općenito broj crkvi nije bio velik imajući u vidu da razvoj gradova dolazi tek u XIV stoljeću. Važan dio crkvenog života činile su krstjanske hiže (samostani). Bosanska biskupija i hiže dugo vremena činile su jednu zajednicu. Spomenute hiže davale su osnovni ton crkvenom životu u Bosni. Svi biskupi u Bosni bili su domaći ljudi, koje je dubrovački biskup imenovao. Na prostoru Bosanske biskupije obavljao se obred na slavenskom jeziku, a ne na latinskom, u tom kontekstu valja spomenuti da su i srednjovjekovni rukopisi, napose Evanđelja, pisani na slavenskom jeziku. Bosna je nominalno za vrijeme vladavine Kulina bana katolička zemlja. Međutim, ne tako malu konfesionalnu zajdenicu činili su i pravoslavci koji su dominirali u Humu (današnja Hercegovina), posebno u unutrašnjosti Huma. Naime, područje Huma, posebno ono priobalno, više je u kontaktu sa aktualnim evropskim zbivanjima, nego Bosna. Razlog tomu je, naravno, blizina jadranskog primorja, odnosno, Dalmacije.
Međutim, neophodno je kazati da je ovo period u kojem nema mnogo gradova u Bosni. Sasvim pouzadno znamo da se gradovi u Bosni počinju razvijati (intenzivnije) tek u drugoj polovini XIV i kroz XV stoljeće[1]. Bosnom do osnutka gradova dominira seosko stanovništvo koje je neobrazovano i koje je malo informirano o kršćanstvu. Naime, uzevši u obzir činjenicu izoliranosti zemlje Bosne, zatim, da je seosko stanovništvo dominantno (uz činjenicu teškog života po bosanskim vrletima gdje su stočarstvo i zemljoradnja glavi egzistencijalni oslonac), nezaobilazno je ovim faktumima pridružiti i ono što John Fine naziva religijskim sinkretizmom[2]. Taj sinkretizam je bio prisutan među seljacima svih konfesija (a uočljiv je i danas u BiH kod: rimokatolika, pravoslavaca i muslimana). Zahvaljujući njemu dominantno seosko stanovništvo Bosne uspjelo je živjeti pomireno kršćanstvo sa prethodnim, nekršćanskim, tradicijama, kao što je staroslavenska religijska tradicija i različite vrste kultova koji sežu duboko u antiku. Dakle, različite vrste rituala, magije i kultova, putem kojih je ondašnji čovjek lakše bivstvovao na zemlji bile su toliko prisutne kod bosanskog seljaka da su ga istinski odvojile od crkve i njenih predstavnika. Koegzistencija novog (kršćanstva) sa starim vjerovanjima, preplitanje starih praksi i novijih vjerovanja je nešto što je obilježilo bosansko srednjovjekovlje, posebno ono do formiranja gradova. Spomenuta koegzistencija bila je, rekli bi smo, sveprisutna u Bosni. Koegzistencija se formalno razlikovala od sela do sela. Vjerskih modela u Bosni bilo je, slobodno kazavši, koliko i sela. Imajući u vidu prethodno kazano, John Fine u svojoj izvrsnoj studiji o Crkvi bosanskoj kaže: „Mnoge neprimjerenosti u bosanskom kršćanstvu bile su uzrok osude stranih svećenika, a u svakom slučaju, nisu bile rezultat heretičkog učenja, nego se radilo o devijacijama običaja i vjerovanja na individualnom nivou ili na nivou sela, što su seljani nastojali sljediti, ono što su smatrali kršćanskom vjerom i praksom, koju nisu ni dobro razumjeli.“[3] Bosanski seljak je imao malo dodira sa klerom, odnosno, crkvom i spomenutim hižama. On je bio prepušten vlastitim percepcijama i predodžbama svekolike zbilje.
Iz dosada rečenog: geografska izoliranost Bosne, dominantno seosko stanovništvo, mnoštvo nekršćanskih vjerovanja i običaja, nepovezanost crkve i vjernika, prije svega seljaka – jasno proizilazi da je bio prisutan snažan vjerski pluralizam. Ovoj činjenici treba još dodati i faktum kojeg iznosi Ivan Mužić, a odnosi se na podatak da je u srednjovjekovnoj Bosni bio nemali broj i nekrštenih (infideles)[4].
Cjelokupnu religijsko-konfesionalnu sliku u srednjovjekovnoj Bosni možemo determinirati s dvije riječi – pluralnost i koegzistencija. Jedinstvo u različitosti uprisutnjeno kroz pravoslavlje i rimokatoličanstvo, ali i obje tradicije u najrazličitijim varijantama nastalim sinkretizmom sa ranijim predkršćanskim vjerovanjima. Tadašnjoj Evropi u kojoj je vladalo pravilo cuius regio, eius religio (čija država njegova i religija) bosanska konfesionalna atmosfera djelovala je krajnje nesređenom.
Dakle, stalne pretenzije na bosanski teritorij od strane Ugarske i uistinu autentična religijsko-konfesionalna atmosfera u srednjovjekovnoj Bosni, bit će dva osnovna razloga mnogih diskvalifikacija bosanskog društva od njenih susjeda (Ugarske) i pape. Sve učestalije diskvalifikacije bosanskog društva od pape proizvode zveckanje križarskog oružja oko Bosne i u Bosni. Takva situacija u kojoj je teško razlučiti religijsko-konfesionalne i političke pozadine i ciljeve proizvest će kod Bosanaca potrebu za novim crkvenim ustrojstvom, koje će jednim djelom baštini rimokatoličku bosansku biskupiju, ali potpuno van uticaja pape.
Nakon niza bezuspjelih pokušaja da se bosanska religijsko-konfesionalna situacija uredi po tadašnjem aktualnom evropskom modelu i sve većim teritorijalnim apetitima Ugarske, papa sredinom XIII stoljeća donosi, po mnogima, presudnu odluku. Naime, sjedište Bosanske biskupije se premješta iz Bosne u Đakovo (mjesto pod ingerencijom Svete krune Ugarske). Ovim potezom papa je, čini se, ubrzao proces koji je već ranije dobrano započeo, a to je formiranje samostalne (autonomne), pravovjerne Crkve bosanske. Riječ je o crkvi koja nije za autoriteta smatrala papu, ali ni carigradskog patrijarha, a ulazila je u okvir kršćanskog pravovjerja, odnosno, mogli bi je posmatrati kao jednu novu kršćansku konfesiju, a ne nikako neomanihejskom, bogumilskom...
© by Rasim Ibrović
[1] Pavao Anđelić, DOBA SREDNJOVJEKOVNE BOSANSKE DRŽAVE, U: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. god., str. 455.
Slijedi "Crkva bosanska – pravovjerna kršćanska konfesija"!
